Як жыць і зарабляць на вёсцы, не надрываючыся.
«Не паспяваеш нешта рабіць — змяншай аб'ём працы»

Цяжка паверыць, але яшчэ 20 гадоў назад на гэтым месцы на ўскрайку вёскі Караліна, дзе сёння буяе густы лесасад, была пустка. Халодныя вятры з суседніх палёў прадзімалі старую хату наскрозь, зямля была цвёрдая, як камень. А сёння гаспадар Мікола Матрунчык з гонарам абыходзіць свае ўрадлівыя ўладанні (нягледзячы на тое, што перанёс аперацыю на нагах і з цяжкасцю перасоўваецца на мыліцах), бачна — агляд пладоў сваёй працы (у прамым і пераносным сэнсе) прыносіць яму неверагоднае задавальненне.

Абляпіха замест плоту, вузкі тунэль з глогу і лістоўніц, сцяна вінаграду — усё гэта мы абыходзім звонку і нарэшце заходзім унутр саду.

— Ну, як, утульней стала? — з бляскам у вачах пытаецца Мікола, калі мы апынуліся на падворку. І сапраўды, вецер сціх, а па адчуваннях на дварэ стала цяплей градусы на два. Збытак пладоў на дрэвах і пад імі ўражвае.

— Чаму не збіраеце ўраджай? — пытаюся ў гаспадара.

— А колькі нам удваіх з Таццянай трэба? Няхай і птушкам што застанецца.
Я заўважаю высачэнныя дубы. Няўжо ім таксама не больш за 20 гадоў? Як выявілася — так. Іх саджалі сыны Міколы і Таццяны — іх у сям'і чацвёра і адна дачка. Кожны з сыноў пасадзіў па дубу, дачцэ дасталася катальпа. Цяпер дзеці, як і дубы, выраслі і раз'ехаліся. Старэйшаму — 35 гадоў, малодшаму — 23. Але штораз, прыязджаючы да бацькоў, яны наведваюць свае дрэўцы.

Тут жа пасуцца куры, з-за кратаў вызіраюць трусікі, а пасярод саду стаіць апідомік — пад ім знаходзяцца пчаліныя вуллі, унутры, на вуллях можна спаць чалавеку.

— Усё гэтае месца вельмі значнае для мяне. Тут жыла мая цётка. І ў дзяцінстве я часта сюды прыходзіў са сваёй бабуляй Зосяй. Калі дом апусцеў, яго хацелі прадаць. І тады мне раптам прыйшла думка: дык давайце мы набудзем яго. І вось, з 2002 года мы тут.

Будучы дырэктарам міжканфесійнай місіі «Хрысціянскае сацыяльнае служэнне», Мікола ў тыя гады часта ездзіў па Еўропе. Ён дапамагаў людзям у складаных сітуацыях.

— А камяніцы — варыянт часовага жытла. На сваёй зямлі можна выйсці ў шорціках, грыль пасмажыць, у цяньку ля сваёй хаты пасядзець. І я зразумеў, што ў мяне песпектыва толькі такая.

Таксама місіянерская дзейнасць навучыла Міколу думаць праектна: вызначаць мэту, аналізаваць. Можа, менавіта таму сваю гаспадарку сёння ён лічыць устойлівай.

Тады ж у пачатку 2000-х Матрунчык захапіўся прыродным земляробствам, адразу ж акрэсліў перспектывы. Трэба было толькі выбраць мадэль для сваёй гаспадаркі. Спачатку ён паспрабаваў канвенцыйную (інтэнсіўную) сельскую гаспадарку. Але з часам зразумеў, што ні да чаго добрага гэта не вядзе — шмат грошай выдаткоўваеш на ўгнаенні, апрацоўку раслін ад хвароб рознымі хімічнымі рэчывамі, на змаганне са шкоднікамі, а зменаў да лепшага няма.

— І я стаў думаць, які ж можа быць механізм прыроднага самарэгулявання. Акурат у той час мне трапіліся семінары па арганічнай сельскай гаспадарцы ад арганізацыі "Агракультура".

Гэта Міколу аказалася бліжэй.

Мой суразмоўца па адукацыі філосаф. Магчыма, менавіта таму яму даспадобы прыйшлася менавіта пермакультура.

Мы выходзім з саду на падворак і перад намі паўстае акуратна пафарбаваны невялічкі двухпавярховы дом, а побач — пачарнелы зруб старой драўлянай хаты. Два гады назад у сям'і Матрунчыкаў згарэў дом. Гэта прымусіла гаспадара задумацца пра ўстойлівасць вясковага жыцця.

— З першага погляду здаецца, што стрыжань устойлівасці — эканамічны. Маўляў, маеш грошы — можаш вырашыць усякія пытанні: насадзіць, набудаваць, што хочаш, накупіць любой тэхнікі. А калі ў мяне згарэў дом — з усімі прафесійнымі інструментамі — я зразумеў, што ў адзін дзень гэта ўсё можа знікнуць. Таму эканамічны чыннік важны, але не асноўны. Раней жа людзі бедна жылі, але мне здаецца, што ўстойлівасць у іх была: традыцыйная культура, сацыяльнае атачэнне, яны збіраліся разам, працавалі, усё было ў балансе. Такое сацыяльнае ўзаемадзеянне дапамагала людзям у складаных сітуацыях. Вось, як у нас, згарэла хата, кінулі кліч — і за год пабудавалі новы дом. Нехта дапамог грашыма, хтосьці бясплатна зрабіў архітэктурны праект, вось і атрымалася.

Пакуль новы дом будаваўся, Мікола з Таццянай жылі ў кухні — яна ў Матрунчыкаў, на шчасце, стаіць асобна. Гаспадар ласкава запрашае прайсці ўсярэдзіну. Тут я знаёмлюся з гаспадыняй, якая, пакуль мы гулялі па падворку, прыгатавала ў вялізнай печы яблычны пірог. Калі пасля пажару ішла будоўля, печ была сапраўднай ратаўніцай: у ёй і гатавалі, і спалі на ёй, і грэліся.

— Яшчэ адзін са слупоў устойлівасці — веды, — працягвае Мікола. Веды без досведу не атрымаеш. Таму магу сказаць, што я ў гэтым плане дасведчаны. Ужо дакладна ведаю, што на паўгектары можна пасадзіць, завесці, колькі што каштуе, якая з гэтага будзе карысць.

Досвед Міколы падказаў яму, што з зеляніны, гародніны і іншых прадуктаў, якія можна вырошчваць, ніколі не разжывешся і нават не пакрыеш выдаткаў. А ўжо калі рэалізуеш гатовую ежу, гэта іншая справа.

— Так агурок каштуе капейкі, а калі яго заквасіш па старажытным рэцэпце маёй матулі, то ўжо слоік за 12 рублёў прадаць можна. Бо ён сапраўды смачны, хрумсткі, на калодзежнай вадзе. Зёлкі таксама — колькі іх там насушыш і прадасі? А як пекмез (салодкі сіроп) гэты зёлкавы зварыш у печы… Дадасі туды палыну, лафанту, лістоў розных… Яно пратоміцца, працэдзіш, мядку дадасі, дык там рэальна можна рэалізоўваць.

Мікола сапраўдны майстар габа-ферментацыі, то бок безкіслароднай ферментацыі, пры якой выдзяляецца гама-амінамасляная кіслата. Часнык, агуркі, капуста, яблыкі, вяндліна, рыба, ферментаваныя такім спосабам, набываюць незвычайны і цікавы смак. Да таго ж у Матрунчыкаў аж чатыры розныя печы, у якіх можна ўсе гэтыя дэлікатэсы гатаваць.

Цяпер Мікола рыхтуе да друку кнігу старажытных рэцэптаў, якія выпрабаваў на сабе. Іх у Матрунчыка назбіралася ўжо вельмі шмат. Адных супоў колькі! Мікола адкрывае камп'ютар і паказвае здымкі з тэчкі "Супы" — перад вачыма змяняюць адна адну выявы кіслай капусты, шчаўя, супоў з грыбамі, фасоляй, пярловыя, на расоле, з ягадамі, мачанкі, баршчы, шурпы…

Суразмоўца кажа, што на вёсцы можна зарабляць, запрашаючы да сябе людзей, каб яны пабачылі варыянты біяразнастайнасці, падэгуставалі ежу. А можна не толькі запрашаць, але і самім прывозіць людзям фермерскія прадукты. Так ЛПХ Матрунчыкаў "Экафанія" два разы на тыдзень займаецца дастаўкай кошыкаў такіх прадуктаў у Мінск. Туды ўкладаюць агуркі, мяса, яйкі. Па сезоне вараць у печы халадзец. Асаблівую вартасць маюць кілбасы, зробленыя Міколам.

— Я іх вывешваю на дварэ, калі пачынаюцца першыя падмарозкі. Яно адначасова і холадна, і сонца ёсць, каб падсыхаць. У кватэры так не зробіш.

Калі нейкіх сваіх прадуктаў няма, бяруць у суседзяў, напрыклад, тварог, смятану, масла, хлеб. Хлеб, дарэчы, пячэ фермер з суседняга Серафімава — для гэтага ён выкарыстоўвае арганічнае зерне і робіць з яго муку на вялізных каменных жорнах. Такім чынам ужо задзейнічана каля 7 навакольных вёсак, дзе збіраюць экапрадукты для дастаўкі ў сталіцу.

Акрамя таго вакол Міколы і яго калег сабралася нефармальная суполка фермераў і ахвочых займацца сельскай гаспадаркай. Яны перыядычна збіраюцца разам і запрашаюць экспертаў.

— Напрыклад, нехта хоча завесці курэй, але не ўяўляе, як. Дык мы запрашаем экспертку, яна на ўсе пытанні адкажа, усе нюансы асвятліць: якая парода лепшая, якая нясецца, што для чаго, якія хваробы бываюць. Бо самае горшае, што можа быць, гэта купіць на камбінаце курэй, а яны прынясуць хваробу, ад якой ніколі не пазбавішся. Таму трэба купляць толькі ў людзей і пажадана выводзіць самому, каб адразу стваралася свая мікрабіёта. Тады гэта будзе ўстойліва. У нас ёсць эксперты па зеляніне, па чарвях і ў іншых сферах.

— Я разы тры-чатыры на дзень гарбатку ціхенька п'ю. Такая цырымонія пазбаўляе ад мітусні. Калі не паспяваеш нешта рабіць — проста змяншаеш аб'ём працы. Было сто трусоў, частку рэалізавалі — стала 15, чыста для сябе. Раней было больш курэй і качак. З'явіцца магчымасць — зноў больш развядзем. Галоўнае — не турбавацца, што ты нечага не паспееш.

— А тут ужо ўсё — прыехаў, — Мікола смяецца. — Пэўную частку жыцця ты верцішся вакол свету, а пасля настае час, калі свет верціцца вакол цябе. А ты проста сядзіш і назіраеш. Вось гэта для мяне ўстойлівасць.

Яшчэ адзін са складнікаў устойлівасці на думку Міколы — дзеці. Вясковае дзяцінства мела вялізны ўплыў на іхняе сённяшняе жыццё.

— У Еўропе частая практыка, калі гаспадарка пераходзіць ад бацькоў да дзяцей. Гектараў мора, уся тэхніка добрая. Чаго ім кудысьці ехаць, калі тут гатовы бізнэс?
Мікола ўпэўнены, што яго дзеці таксама вернуцца ў Караліну, проста цяпер не самы спрыяльны момант, а за гэты час яны могуць атрымаць адукацыю ў Еўразвязе.

Вялікая частка працы па ўчастку была зробленая дзецьмі. Без іх было б нашмат цяжэй, прызнаецца суразмоўца і ўзгадвае як усё пачыналася.

Увесь надзел быў падзелены паміж дзецьмі на зоны. Быў абавязковы спіс справаў, напрыклад, пасадка дрэваў, догляд за імі. Яшчэ віталіся так званыя "ініцыятыўкі", калі дзіця само прыдумала і ажыццявіла нешта карыснае для гаспадаркі, напрыклад, зрабіла кармушку для птушак. Гэта ўсё ацэньвалася ў балах. Нелюбімая праца каштавала даражэй. У канцы сезону балы пераводзіліся ў грошы і дзеці атрымлівалі добры заробак.

— Цяпер дзеці могуць прафесійна рабіць усе віды працы. Яны навучыліся карыстацца ўсімі інструментамі. Могуць самастойна зрабіць сабе рамонт у хаце, не запрашаючы спецыялістаў. Да таго ж у іх сфарміраваўся смак і патрабаванні да сапраўднай ежы.

Размову пра ўстойлівасць вясковага жыцця Мікола падагульняе філасофскімі развагамі.

— Не проста, як адрэстаўраваць старую хату, а, напрыклад, як адстойваць свае правы. Ну, колькі ты гэтых хат за жыццё адбудуеш? Ну, навучышся ты бярвенне мяняць, і што далей? А вось як адстойваць свае правы?

— Бясспрэчна, у нашых рэаліях вясковы чалавек абмежаваны ў правах. Тут горшае медыцынскае абслугоўванне і адукацыя, чым у горадзе. З доступам да крамаў і грамадскім сэрвісам таксама праблемы. Гэта і філасофскае, і практычнае пытанне: як навучыцца аб'ядноўвацца дзеля агульнай мэты, каб гэтая супольнасць была ўстойлівай? На жаль, нашы людзі не ўмеюць гэтага рабіць, не ўмеюць выбудоўваць адносіны так, каб дасягаць мэтаў.

У Караліне ёсць вясковы чат, але зарганізаваць усіх людзей дзеля агульнай справы не атрымліваецца, прызнаецца Мікола. І калі яму трэба было ўсё расчышчаць пасля пажару, ён абапіраўся не на вяскоўцаў, а на сяброў і знаёмых, якія прыязджалі з розных куткоў Беларусі.

— Мне лепш сябраваць з аднадумцамі, таму імкнуся да аднадумства і ў сваёй вясковай супольнасці, — падсумоўвае Мікола.

На развітанне гаспадар частуе мяне палынным пекмезам, які імгненна сагравае горла і вяртае мяне ў дзяцінства, калі мама лячыла маю прастуду салодкай мікстурай. Дарога дадому мела прыемны прысмак у прамым і пераносным значэнні.