Туды высылалі на пагібель, а нашыя самі прыехалі

Першая хваля засялення адбылася ў межах сталыпінскай рэформы 1905 года, калі тысячы сялянаў, у асноўным з украінскіх земляў і цэнтральнай Расіі, спакусіліся на раздачу надзелаў. Сёння гэта ўнукі тых сялянаў. Паводле прозвішчаў іх угадваеш не заўсёды, бо паспелі зрусіфікавацца (напр. з Рыбалко на Рыбалкін). Але размова з імі заўсёды хутка збочвае ў палітычную плоскасць.

"Сталыпінскія" перасяленцы прайшлі праверку на мясцовыя кліматычныя варункі і ўсе грамадска-палітычный завіхрэні ХХ стагоддя. Таму цяпер нашчадкі "першаадкрывальнікаў" пачуваюцца ўпэўнена сацыяльна і эканамічна — маюць уласнае аўто і хлебную працу, могуць дазволіць сабе адправіць вучыцца дзяцей у Чалябінск, Цюмень ці Астану (Нур-Султан пакуль не прыжыўся).

Часта на вуліцы шараговага райцэнтра Кустанайшчыны сустрэнеш "немца". На пачатку 40-х баючыся калабарацый падчас Другой Сусветнай вайны, Масква ў прымусовым парадку дэпартавала дзесяткі тысяч сем'яў, якія яшчэ ад часоў Екацярыны ІІ насялялі паўднёвыя і цэнтральныя (Паволжскія) рэгіёны Расіі. Кожны трэці ў райцэнтры Кустанайскай вобласці — Гегельбахель, Лорэнз ці Курст.

— Каго не забілі суровыя умовы, таго дабіваў тыф, які трапіў сюды з поўдня разам з намі і дэпартаванымі каўказскімі народамі. Апошнія пасля вайны — хто якім шляхам — павярталіся. Так як і многія іншыя немцы вяртаюцца цяпер на гістарычную радзіму ў Нямеччыну. Але я тут ужо пахаваў сваю маці, і нікуды больш не збіраюся.

Віктар Лорэнз больш за 30 год адпрацаваў у мясцовым архіве Карасу — горада ў 12 тысяч насельніцтва, а раён — як Гарадзенская вобласць. Віктара лёгка ўявіць ў якасным гарнітуры на мэнэджэрскай пасадзе ў адным з офісных будынкаў Вольсфбурга. Але насамрэч Віктар жыве ў стэпе на беразе ракі, якая ўзімку напаўняецца і да канца восені высыхае/прамярзае. Не карыстаецца "соткай" (мабільным), кладзецца спаць з заходам сонца, ведае на памяць назвы ўсіх даведнікаў, які выходзілі для службовага карыстання ў раёне і вобласці. Але толькі ад 54-га году.

— Што было раней?
— Не засталося архіваў. Кажуць, згарэў.

Пекла 40-х збіраецца ў карціну толькі паводле ўспамінаў. У іх я і знаходжу першую згадку пра сваю зямлячку.

— І я ніколі не забуду ссыльную доктарку па прозвішчу Кучынаш. Яна была з Горадні, працавала ў шпіталі і ўпотай выцягвала з магілы прынамсі дзяцей, у тым ліку і мяне.

На Пана Здзіслава ў 40-х тут казалі "Чыжык". За спрытны нораў і канапатасць. Яго разам з маці, братам і сястрой (бацьку адправілі ў Катынь) дэпартавалі сюды з Пшэмысля.

— У апошнім кабінэце, дзе я меўся атрымаць дазвол на выезд з гэтага месца, чыноўнік сказаў: нашыя навукоўцы вылічылі, што чалавек здольны пражыць у гэтых варунках максімум паўтара гады.

Чыжык літаральна ў апошні вагон скокнуў у 44-м, каб вярнуцца на радзіму. Цяпер прыехаў з Кракава, каб зноў пабачыць Карасу. На ўвесь раён апроч яго часы жыцця ў бараках і зямлянках памятаюць яшчэ два чалавекі. Побач з ім унучка, здымае пра дзеда рэжысёрскі дыплом — дакументальнае кіно.

Па вяртанні трэба прабіць Кучынашаў у Горадні. Фільм мае быць праз год.

На пачатку 50-х распачаўся працэс "падняцця цаліны". Дэпартаваныя ў 40-х ужо ўладкавалі такую-сякую інфраструктуру. І новыя людзі ўжо жылі не ў бараках, а "зямлянках" — хаты, сцены якіх зробленыя зямлі (гліны) і дубцоў. Тое, што ў цябе пад нагамі гліна, разумееш толькі тады, калі пойдзе дождж і да ботаў натуральным чынам прыстае цёмна-шэрая "платформа" ў 5 сантыметраў вышыні, якую можна аддзёрці толькі сякерай ці рыдлёўкай.
На вуліцах вёсак беларусы рэдкасць. Але ў пансіянаце для сталых людзей землякоў распазнаю з першага поляду. Адразу пытаюся, адкуль прыехалі з Беларусі.

— Так, і цяпер ёсць, па серадах.
— Як там Немяроўскія?
— Не ведаю, сам толькі пачаў там жыць.

Паказваю 91-гадоваму Ігару Шахновічу на смартфоне фоткі, якія ўчора з дому дасылала жонка, і абяцаю што ў бліжэйшую сераду сфоткаю рынак у Гародзьках і дашлю персаналу пансіяната. Варункі ва ўстанове прыемныя (з фітнэсам і культурнай праграмай). Відаць, што сацыялка ў краіне працуе.

Ураджэнец Маладзечанскага раёну прыехаў на цаліну з-пад кітайскай мяжы, дзе служыў у Савецкай Арміі. Выйшаў з цягніка, не даехаўшы да дому 4 тыс. км. З лістоў ведаў, што на радзіме пачалі заганяць у калгасы і забіралі грошы. А перад гэтым вайна паводле класічнага сцэнара — "удзень у хаце паліцаі, а ўначы – партызаны".

І выкладае мне гісторыю Беларусі 20-га стагоддзя за 20 секунд.

- У нас тут яшчэ адна бульбашка ёсць. Але спачатку зайдзіце да мяне ў кабінет — кажа Юрый, юрыст пансіяната.

— Я таксама беларус. Быў крыміналістам тут. Цяпер на пенсіі дапрацоўваю. Бацька так і не сказаў мне, чаго ён сюды прыехаў пасля вайны. Выяўляецца, сынам ворага народу быў, кулака.

А вось і наша Надзея Якаўлена...

- Нашая вёска Бушкава, каля Магілёва, у вайну спалілі. Многа гора там знала, "па кускам хадзіла" (жабравала). А тут на цаліне пенсію заслужыла. Хоць і адна цяпер засталася. Дзеці малымі памерлі, а муж ад раку. Многа песень знаю беларускіх. Любіла спяваць:

А ты не стой, не стой, каля вакон маіх
Я не пайду з табой, бо праважаў другіх.
А ты не стой, не стой, у дуба дзерава
Яны забралі любоў, яна ўцерана...

Больш, не магу, блізка да сэрца гэта ўсё...

На ганку пансіяната ўсцяж стаіць зямляк, спадар Шахновіч. На развітанне кідаю дзеду: вольнаму — воля! І ўжо за спіной чую: "...а дурному — поле."
Па прыездзе прабіў: яшчэ напрыканцы 40-х Немяроўскія з'ехалі з сённешняй Валожыншчы ў Польшчу.

Ехалі з Беларусі ў Паўночны Казахастан "за раем" і ў 60-я. Караман (па казахску Усход) — найстарэйшы раён Карасу. Хата "немца", побач — казахі, далей украінскае жытло. Каля крамы ў асобе адной бабулі заўважаю і свае рысы.

— Як завуць вас? (на вуліца стабільна моцны і пранізлівы вецер)
Алена Бакшта запрашае да сябе ў хату, там мы сядаем каля печкі, і яна пачынае сваю гісторыю.

Дзеці Алены даўно раз'ехаліся ў Расію. Пенсіі на самастойнае пражыццё хапае, але пра вяртанне дадому нават не думае. Дый пытае:

— А там хіба лепш?
— Мне, хіба так, — адказваю.