«Рэканструяваць традыцыі нячэсна»

— Нам вельмі хацелася адзначыць менавіта гэтае свята памінання продкаў. Таму мы сабралі сваіх сяброў і прыехалі сюды, — кажа адна з удзельніц «Шукання» Саша. — Але гэта не толькі пра паўтарэнне рытуалаў, а яшчэ і пра спробу нешта дадаць, сфантазаваць.

Мне пашанцавала прыняць удзел у гэтым традыцыйна-мадэрновым мерапрыемстве. Калі стол быў накрыты, усе сямёра адправіліся ў суседні пакой, дзе ўжо стаяў уключаным праектар з прэзентацыяй, першы слайд якой абвяшчаў: «Дзяды, Бабы і іншыя спосабы памятаць». Пасля караценькай гістарычнай лекцыі ўсе ўдзельнікі праекту вярнуліся да стала, запалілі свечкі і, перш чым сесці за стол, кожны зафіксаваў гэты момант на камеру тэлефона для інстаграму.

— Ну, ўсё, цяпер можна даставаць з лядоўні смятану, — засмяяўся нехта з прысутных. Вядома, смятана ў пластыкавым пакеце з крамы — зусім не інстаграмнае відовішча. Таму яна засталася за кадрам.

Бліны разляталіся адзін за адным і размова пра продкаў лілася сама сабой. Кожны ўспамінаў сваіх дзядоў і бабуль. Расказвалі пра дыялекты мясцін, з якіх пайшлі нашыя продкі; пра дзённікі, якія вялі нашыя дзяды; пра нечакана знойдзенную спадчынную нерухомасць у цэнтры Мінску; пра генетычныя тэсты на паходжанне, якія зрабілі нядаўна.

Крок за крокам мы спазнавалі адно аднаго, і калі еднасць, здаецца, дасягнула свайго максімуму, прыйшоў час пісьмовай практыкі. Нам выдалі аркуш паперы, на якім кожны па чарзе пісаў першае, што прыходзіць у галаву, заварочваў напісанае так, каб наступнаму чалавеку не было бачна, што пісалі папярэднія. Такім чынам у нас атрымаўся калектыўны ліст.

На наступны дзень удзельнікі «Шукання» адправіліся ў невялікую экспедыцыю ў суседнюю вёску да мясцовага жыхара дзеда Косцю Касмача, каб пачуць ад яго сапраўдныя гісторыі пра мінулае, а таксама паслухаць народныя песні ў яго выкананні.

Пасля экспедыцыі мы селі паразмаўляць ля цёплай печкі з пачынальніцай «Шукання» Алінай і яе каляжанкамі Сашай і Аняй. Іх папярэдняя дзейнасць была звязаная з мастацкімі праектамі і культурным мэнэджэрствам, у тым ліку на фестывалях Vulica Brasil i SPRAVA. Таму не дзіўна, што ў выніку яны апынуліся ў адным культурным праекце.

Праект узнік у 2021 годзе. Тады Аліна працавала ў экалагічнай НКА і разам з сяброўкай на базе гэтай НКА стала ездзіць па вёсках і пісаць пра гарманічнае суіснаванне чалавека і прыроды. Затым у праекце сталі з'яўляцца новыя людзі з іншымі інтарэсамі. І яны сталі ездзіць у невялічкія этнаграфічныя экспедыцыі.

— Апошнія некалькі месяцаў фокус праекта стаў крыху змяняцца, — зазначае Саша. — Раней гэта былі больш экспедыцыі і публікацыі этнаграфічных матэрыялаў у блог: знаёмілі чытачоў з мясцовымі гаворкамі, дяліліся рэцэптам хлеба на капусных лістах, выкладвалі народныя песні.

Стала ясна, што людзям, зацікаўленым у вёсцы, вельмі хочацца рабіць нешта разам. І мы дадалі офлайн-івэнты.

Першым івэнтам быў Šukańnie-фэст у Вільні, дзе асновай сталі перфарматыўныя і тэатральныя практыкі, фотавыстава, а таксама відэа-арт і гукавая інсталяцыя з гукамі вёскі. Затым у верасні ў вёсцы Касарычы «Šukańnie» зладзіла творчы кэмп, дзе паспрабавала спалучыць традыцыйную культуру і сучасныя мастацкія практыкі. І вось, цяпер вузкай кампаніяй "сваіх" адзначае Дзяды.

Аліна кажа, што ёй важна не столькі Дзяды зрабіць, колькі зразумець, што гэта такое:

— Гэта тычыцца любых традыцый: важна ведаць, як гэта было ў рэчаіснасці, але рэканструяваць і дакладна паўтараць тое, што было, мы не хочам. Мы хочам адчуваць свабоду ў сваіх дзеяннях.

— Гэта вельмі залежыць ад таго, што менавіта мы робім, — дадае Саша. — Калі гэта экспедыцыя і інфармацыя для інстаграм-блогу, то мы стараемся збіраць дакладныя факты. Зразумела, што ўсё адрозніваецца ў залежнасці ад рэгіёну, але тады і наша задача зафіксаваць гэтыя адрозненні. А ў офлайне мы дадаем шмат ад сябе, пераасэнсоўваем, ужываем творчыя практыкі, практыкі сучаснага мастацтва. Людзі, якія выйшлі з этнаграфічнага і акадэмічнага асяроддзя, робяць зусім іншыя рэчы. У іх фокус на рэканструкцыю рытуалаў і на тое, каб дакладна захоўваць традыцыі.

Больш за тое, лічыць Аня, гэта будзе ўжо нячэсна.

— Вельмі важна не спрачацца з тым, што было раней, не дадумваць, але пры гэтым і не прыкідвацца, што мы ўспрымаем духаў так жа, як іх успрымалі нашыя прабабулі. У нас іншая прызма. Мы іншае пакаленне, мы нарадзіліся ў іншым асяроддзі. І мы хочам рабіць усё як мага шчырэй. Калі сучаснае пакаленне з яго энергіяй свабоды паспрабаваць накіроўваць у дакладнае следаванне традыцыям, тады гэтыя традыцыі немагчыма будзе папулярызаваць.

— Вось, як на Дзяды, — прыводзіць прыклад Саша, — мы рабілі гэтую невялічкую пісьменніцкую практыку — пісалі калектыўнае пісьмо. Нашыя продкі нічога такога не рабілі.

— Мне здаецца, што ў корані ляжыць жаданне адчуць яднанне, — працягвае Аня.

— Мы рабілі гэта, каб адчуць тую энергію, якая за вечар пераплялася паміж намі. Магчыма, нашыя продкі адчувалі гэта ў сумеснай малітве ці праз тое, што па чарзе выконвалі нейкае адно і тое ж рытуальнае дзеянне з ежай.

Аня ўпэўненая, што ўся гэтая дзейнасць узмацняе іх самаіэнтыфікацыю як беларусаў.

— Мы адчуваем нашмат больш духоўнай сувязі з гісторыяй і фізічнай сувязі з месцамі. Гэта ўзмацняе глебу пад нагамі, асабліва цяпер. Кожнае месца дае яшчэ адзін карэньчык. Ты разумееш, што чым больш у цябе гэтай падмацаванай сувязі, у тым ліку фізічна праз месцы, у якіх ты перажыў нейкі важны для цябе досвед, і эмацыйна праз людзей, якія гэты досвед з табой раздзялялі, тым прасцей табе адчуваць сябе звязяным з гэтым месцам, нягледзячы на тое, куды цябе заносіць і дзе табе даводзіцца перыядычна апынуцца.

Яшчэ адзін важны пункт у самаідэнтыфікацыі — мова, лічыць Саша.

— У мяне ёсць мара, каб людзі з розных куткоў Беларусі захоўвалі свае дыялекты і ўсе паміж сабой на іх размаўлялі. І каб можна было вызначыць: о, вось, чалавек з Ганцавічаў, з Магілёва.

Аліна вучылася ў Польшчы і сцвярджае, што многія еўрапейскія гарады выглядаюць аднолькава.

— Аднолькавыя вуліцы з аднымі і тымі ж крамамі. Калі бачыш, як разнастайнасць сыходзіць, то адразу пачынаеш думаць пра сваю культуру.
Нягледзячы на тое, што ўсе ўдзельнікі праекту — гараджане, адной са сваіх задач яны ставяць папулярызацыю вёскі.

— Для мяне гэты праект таксама пра магчымасць паказаць, што такое ж культурніцкае жыццё, а можа, і лепшае, можа адбывацца не толькі ў горадзе, але і ў вёсцы, — разважае Саша. — Мы працуем для людзей, якія мараць ці плануюць з'ехаць у вёску, але ў іх ёсць апасенне, што будзе сумна, не будзе культурнага жыцця. Я вельмі захапляюся праектамі, звязанымі з даўншыфтынгам, калі людзі пераязджаюць у вёску і ладзяць там нейкія фестывалі, арт-рэзідэнцыі: збіраюць вакол сябе суполкі.

Я адчуваю каштоўнасць у супольнасці і блізкасці, у сумеснай творчасці, — дзеліцца сваімі разважаннямі Саша. — Найбольш шчаслівае жыццё адбываецца тады, калі людзі сумесна робяць нешта крутое, у чым яны адчуваюць сябе свабодна і рэалізуюць свае творчыя амбіцыі. Калі вызваляецца ўнутранае дзіця. Мы часта размаўляем з людзьмі ў горадзе, і яны кажуць, што іхнае жыццё вельмі аднастайнае і складаецца з таго, што яны ўвесь тыдзень ходзяць на працу, а па пятніцах у бар.

— Тое, што мы робім у «Шуканні», гэта новы, больш адкрыты эмацыйны досвед, — пагаджаецца Аня. — Мне здаецца, у сучасным горадзе, такім, якім ён ёсць апошнія пару гадоў, нават цяжка ўявіць, што мы робім нешта падобнае. А калі ты на прыродзе, у полі, гэта дае дастаткова моцнае ачуванне свабоды. Ты разумееш, што тут ты можаш выяўляць абсалютна любыя эмоцыі. Ніхто, акрамя блізкіх людзей, гэта не бачыць, ніхто не асуджае. Ты не мусіш упісвацца ў нейкую сацыяльную мадэль, быць паспяховым.

— Вёска ж спакон веку была пра досвед калектыўнасці, — устаўляе Саша. — Затым гэтая калектыўнасць зламалася, мы ўсе вельмі атамізаваліся ў горадзе, асабліва пасля кавіду.

— Мы спрабуем з псіхалагічнага пункту гледжання зразумець, што людзі пражывалі падчас традыцыйных калектыўных практык, — працягвае Аня. — Тыя ж песні — гэта калектыўнае пражыванне эмоцый, такая своеасаблівая псіхатэрапія. Гэта спосаб раздзяліць сваю трывогу, страх ці радасць з групай людзей. Мы ж знаходзім нешта новае, што дазваляе нам па сутнасці перажыць той жа досвед, але новай мовай. І чым больш мы знаходзім такіх штук, тым больш разумеем, як шмат сапраўды здаровых рэчаў было ў ранейшым укладзе грамадства, якія ў пэўны момант праз урбанізацыю згубіліся.

Вядома, было шмат і нездаровага ў тагачасным укладзе жыцця, пагаджаюцца дзяўчаты. Але ў сваёй дзейнасці яны бяруць за аснову толькі тое, што ім блізка і карысна.

— Патрыярхат, хатні гвалт — гэта поўнае трызненне, — смяецца Саша. — Гэта не пра нас, не пра нашу рэчаіснасць. У нашай вёсцы будучыні не будзе патрыярхату. Часта пасля інтэрв'ю з бабулямі ў экспедыцыях мы адчуваем вялікі сум, бо разумеем, што людзі жылі вельмі складанае жыццё. Таму ёсць гэтая карціна мінулага, але мабыць, ёсць і нейкая карціна будучыні. І яна, відаць, іншая. Гэта такая вёска, у якой людзі не будуць працаваць у полі 12 гадзін у суткі, а будуць 2 гадзіны аддаваць агароду, а астатні час фрылансіць у сваім камп'ютары.

Пры гэтым Аліна кажа, што ў іх былі думкі пра тое, што, можа, яны зашмат рамантызуюць вясковае жыццё.

— Хіпстары прыехалі ў вёску і расказваюць, як класна быць хіпстарам у вёсцы. Але потым зразумелі, што проста ў нас такі даследчы інтарэс.

Важна не адварочвацца ад гэтага, — працягвае Аня. — Мы не ўтапісты і ведаем, што не можам вылекаваць усё грамадства і пазбегнуць паўтарэння сумнага досведу. Але важна не блытаць карысць таго, што людзі рабілі, з жорсткасцю колішніх укладаў і сацыяльнымі рамкамі.

Да таго ж, усе гэтыя праблемы — не праблемы выключна вёскі, сцвярджаюць дзяўчаты. На іх думку той жа хатні гвалт і алкагалізм пераехалі ў горад. А праект «Šukańnie» дапамагае змяніць негатыўнае ўспрыманне вёскі.